تفکر انتقادی

تفکر انتقادی به عنوان یکی از مهم‌ترین فرایندهای تفکر و یکی از شاخص‌های مهم کیفیت یادگیری در دانش‌آموزان شناخته شده است.

اولین بحث‌ها و تحلیل‌های جدی در مورد تفکر انتقادی توسط جان دیویی مطرح شده است. دیویی تفکر انتقادی را فرایندی درک کرد که با یک مشکل آغاز می‌شود و با یک راه‌حل و تفسیر به پایان می‌رسد. بسیاری از محققان با دیدگاه دیویی موافقند که تفکر انتقادی با درگیر شدن دانش‌آموزان با یک مشکل آغاز می‌شود. به عنوان مثال کورفس تفکر انتقادی را به عنوان تحقیقی تعریف کرد که هدف آن کشف یک وضعیت است. این نشان می‌دهد که تفکر انتقادی را یک فرایندِ فکریِ فردی که با قصد حل یک مشکل و یا پاسخ به یک سوال که با بررسی گزینه‌های مختلف و انتخاب مناسب‌ترین و منطقی‌ترین راه آغاز می‌شود، می‌توان تعریف کرد.

تفکر انتقادی و پرورش قوه تفکر به عنوان هدف تربیت، بعد از انتشار آثار دیویی به طور روز افزون مورد توجه قرار گرفت. این جنبش با دو فرض اساسی کار خود را آغاز کرد: اول اینکه فکر کردن، حق هر انسان است و بنابراین کودکان حق دارند در محیط مدرسه و کلاس درس به فکر کردن و اندیشیدن بپردازند. دوم اینکه کلاس درس، آزمایشگاه عقلانیت است و در آن حدس‌های خردمندانه کودکان مورد آزمون قرار می‌گیرد و از این طریق عقل آن‌ها رشد می‌کند.

ویژگی‌های تفکر انتقادی :

تفکر انتقادی نوعی توانای فکری اکتسابی است که فرد با کسب این توانایی، قادر خواهد بود کلیه نظریات، اندیشه‌ها و اعتقادات مختلفی که با آن‌ها روبرو می‌شود ارزشیابی و تحلیل کند و تصمیم‌های منطقی در مورد آن‌ها بگیرد. که این تفکر ویژگی‌های دارد از جمله:

• درک و فهم و تفسیر مسائل
• تشخیص و کاربرد منطق 
• تمایز بین حقایق از عقاید
• تصمیم‌گیری در مورد اعمال مختلف
• تشخیص بیانات کلیشه‌ای و قالبی
• طرح سوال و پاسخگویی به آن
• تشخیص و تحلیل سوال‌ها
• نتیجه‌گیری معقول
• داوری درباره اعتبار منابع
• تشخیص فرض‌های بیان نشده
• تشخیص نظام‌های ارزشی و عقیدتی مختلف

برخی از صاحب نظران مهم‌ترین دلایل برخورداری دانشجویان از تفکر انتقادی را، موارد زیر دانسته‌اند:

• مجهز ساختن دانشجویان به مهارت‌های تفکر انتقادی باعث می‌شود که آن‌ها به این موضوع آگاه شوند که اکتشافات و پیشرفت‌های علمی، به تنهایی نمی‌تواند جامعه را هدایت کند، بلکه این جامعه و افراد آن هستند که باید اکتشافات و پیشرفت‌های علمی را به بهترین وجه کنترل و هدایت کنند.
• تفکر انتقادی دانشجویان را قادر می‌سازد تا به طور موثری، اطلاعاتی را که از طریق مطالعه کتاب، اینترنت و دانشگاه، درباره نظریه‌های رایج، معیارها یا استانداردهای موجود و روش‌های مورد استفاده، به دست آورده‌اند ارزیابی و سازماندهی کنند، و به میزات صحت، ارزشمندی و اعتبار آن‌ها، از طریق روش استدلالی پی ببرند، و به این ترتیب آن‌ها را در تصرف خود در آورند.
• تفکر انتقادی باعث توسعه توانایی پژوهش، حل مسئله، تصمیم‌گیری، بهره بردن از دیدگاه‌های مختلف، و یادگیری مادام‌العمر در دانشجویان می‌گردد. مجموع این قابلیت‌ها باعث می‌شود تا دانشجویان قادر به حل مشکلات ملی، علمی و عملی باشند.
• تفکر انتقادی باعث می‌شود که دانشجویان نه تنها درباره رشته تخصصی خود دانش یا اطلاعات کافی داشته باشند بلکه، درباره اجتماع، سیاست، مسائل متغیر جهان و چالش‌های اخلاقی روزانه زندگی در جهان پیچیده امروز، دقیق‌تر تصمیم‌گیری نمایند و به ارائه و توسعه راه‌حل‌های درست برای آن‌ها اقدام نمایند.
• تفکر انتقادی باعث می‌شود دانشجویان به این نکته پی ببرند که چگونه هنجارهای مختلف بر افکار آن‌ها تاثیر می‌گذارد، و اینکه چگونه ایده‌هایشان را کاملا بر اساس بررسی‌ها و استدلال‌هایشان مورد بررسی و استفاده قرار می‌دهند. بنابراین، مهارت‌های تفکر انتقادی، باعث توسعه ادبیات علمی دانشجویان برای فهم بهتر جهان هستی می‌شود.

عوامل همبسته :

پژوهشگران کوشیدند تا عواملی را که بر اساس همبستگی با تفکر انتقادی امکان پیش‌بینی آن‌ها وجود دارد، شناسایی کنند: زمینه تفکر انتقادی، سبک یادگیری، سن، جنس و فرهنگ. 

نتایج گسترده‌ترین پژوهش انجام شده در مورد ارتباط بین مهارت‌های تفکر انتقادی و زمینه آن، ارتباط مثبت بین قدرت تفکر انتقادی و کلیه ویژگی‌های زمینه انتقادی را نشان دادند. فیسیون طی بررسی‌های خود فهرستی از زمینه‌های مرتبط با تفکر انتقادی را همراه با مهارت‌ها و بازخوردهای ویژه مانند: حقیقت‌جوی، روشنفکری، تحلیل، نظامداری، اعتماد به نفس، پیگیری و نمو یافتگی مشخص کرد.

در مورد ارتباط بین سبک یادگیری و تفکر انتقادی تورس و کانو سبک یادگیری را به عنوان یک متغیر معنادار برای توسعه مهارت‌های تفکر انتقادی مطرح کردند

جنس نیز به عنوان پیش‌بینی کننده‌های مهارت‌های تفکر انتقادی یا زمینه تفکر انتقادی در مطالعات اخیر مورد بررسی قرار گرفته است در بعضی از تحقیقات رابطه بین جنس و تفکر انتقادی تایید نشده است و در بعضی تحقیقات تایید شده است. و همینطور در مورد فرهنگ به اعتقاد بعضی از صاحب نظران تعلیم و ترتیب مانند اتکینسون و دیویدسون تفکر انتقادی یک ویژگی وابسته به فرهنگ است. در حالی که سایر پژوهش‌ها، گاه با این اعتقاد در تناقض و گاه در تایید آن هستند.

عوامل بستر ساز :

با توجه به گستردگی مفهوم، مهارت‌ها و پیش‌بینی کننده‌های تفکر انتقادی، همواره این سوال مطرح است که چه عوامل و فعالیت‌هایی بستر ساز تفکر انتقادی هستند. در یک پژوهش گسترده ثابت کردند که مهارت‌های تفکر انتقادی قابل یادگیری است. در بسیاری از موارد صاحب نظران، توانایی‌های تفکر انتقادی را به مهارت‌های تفکر انتقادی تعبیر کرده‌اند. مهارت‌های که یادگیری آن‌ها نیازمند تمرین‌های است که باید با تمرکز کامل انجام شود و برای انجام این تمرین‌ها طراحی، راهنمایی، ارائه و پسخوراند (بازخورد) ضروری است.

• در پژوهشی که ارنست و مونرو انجام دادند مشخص شد که محیط آموزشی نه تنها بر مهارت‌ها بلکه بر ایجاد و گرایش تفکر انتقادی تاثیر می‌گذارد. لوئیز با آموزش تفکر انتقادی به دانشجویان دریافت که به رغم آموزش، یک سوم از دانشجویان به این مهارت دست نیافته‌اند. به منظور حل این مشکل، در گروه‌های کوچک بحث و پرسش، روش‌هایی برای تنظیم یادگیری و نحوه ایجاد انگیزه در اعضای گروه شکل گرفتند. نتایج نشان دادند که محیط آموزشی و تعامل فراگیران یا یادگیری مشارکتی به ایجاد تفکر انتقادی در تدریس کمک می‌کند. جمع‌بندی نتایج در زمینه یادگیری مشارکتی، نشان داده است که دستاوردهای یادگیری مشارکتی بیش از رقابت یا کار انفرادی است. تعامل دانشجویان می تواند آن‌ها را به سطح بالاتری از تفکر برساند.

کلام آخر:

واقعیت مسلم این اسـت کـه انـسان، امـروزه، در معـرض فراوانی اطلاعات قرار دارد و اشتیاق به جمـع‌آوری اطلاعـات او را از تفکر انتقادی در مورد اطلاعات دریافتی غافل می‌کند. اما بر اساس مطالبی که گفته شد مشخص شد که تفکر انتقادی یک مهارت است و قابل یادگیری است. حتی در دوران مرسه هم می‌توان بچه‌ها را با این تفکر آشنا کرد که در مواجهه با چالش‌ها و مسائل زندگی واقعی از آن بهره ببرند. زیرا وقتی ما تفکرمان نقادانه باشد باعث می‌شود هر چیزی را به خورد مغزمان ندهیم و ابتدا آن مطالب و اخبار را تحلیل و آنالیز کنیم بعد صحت و سقم آن را تایید کنیم.