(ADHD)

تعریف اختلال نقص‌توجه- بیش‌فعالی (ADHD)

اختلال نقص توجه- بیش فعالی (ADHD)، یک اختلال رفتاری شایع است و حدود ۸ تا ۱۰ درصد کودکان به آن مبتلا هستند. کودکان بیش‌فعال بدون فکر کردن عمل می‌کنند، بیش از اندازه فعال‌اند و در تمرکز کردن مشکل دارند. آن‌ها غالبا توجه دارند که پدر و مادر چه انتظاری از ایشان دارند، اما برآورده ساختن این انتظار برای آن‌ها مشکل است، چون نمی‌توانند آرام بنشینند، دقت کنند و به جزئیات توجه کنند. البته بیشتر بچه‌ها در سنین خردسالی، خصوصا اگر مضطرب یا هیجان‌زده باشند، چنین رفتارهایی از خود بروز می‌دهند، اما در کودکان بیش‌فعال این علائم در مدت زمانی طولانی وجود دارد و در شرایط و محیط‌های متفاوت مشاهده می‌شود.

 اختلال بیش‌فعالی به عملکرد خانوادگی، اجتماعی و تحصیلی کودک آسیب می‌رساند. اما با درمان مناسب، می‌توان به کودکان یاد داد که چگونه با این مشکل کنار بیایند و بر خود تسلط پیدا کنند.

ویژگی کودکان ADHD (نقص توجه- بیش فعالی)

 ویژگی اول، نقص توجه (بی توجهی):

• توجه زیادی به جزئیات ندارند
• بر بازی‌ها و کارهای مدرسه نمی‌توانند تمرکز داشته‌ باشند
• کارهای مدرسه و فعالیت‌های روزانه خود را در منزل تا آخر دنبال نمی‌کنند و آن‌ها را به پایان نمی‌رسانند
• نمی‌توانند یک وظیفه یا تکلیف را تمام و کمال انجام دهند
• اسباب‌بازی‌ها، کتاب‌ها و وسایلشان را اغلب گم می‌کنند
• کارهای روزمره خود را معمولا فراموش می‌کنند
• محرک‌های مزاحم و بی اهمیت معمولا حواس آن‌ها را به راحتی پرت می‌کند
• معمولا از انجام کارهای که به تلاش ذهنی مستمر نیاز دارد اجتناب می‌کنند
• وقتی کسی مستقیما با آن‌ها صحبت می‌کند معمولا به نظر می‌رسد که گوش نمی‌دهند

 نوع دوم: تکانشگری ـ بیش‌فعالی:

 در این نوع اختلال فرد بسیار فعال است و بدون فکر اقدام به فعالیت و انجام کار می‌کند. مشخصه کودکانی که این اختلال را با هم دارند بدین‌گونه است:

• بی‌قراری و ناآرامی
• دویدن مداوم از سویی به‌ سوی دیگر و یا بالا رفتن از چیزی
• پایین آمدن از صندلی وقتی که اجازه این کار را ندارند
• ناتوان در بی‌سروصدا بازی کردن
• بیش از حد صحبت کردن
• پاسخ دادن ناگهانی و بدون فکر به پرسشی که هنوز تمام نشده است
• عدم توانایی در صبرکردن برای نوبت خود
• بدون اجازه وسط بازی دیگران پریدن
• وسط صحبت دیگران پریدن

اکثر افراد مبتلا به ADHD هم نشانه‌های بی‌توجهی و هم نشانه‌های بیش‌فعالی – تکانشگری دارند. اما در بعضی افراد یکی بر دیگری غلبه دارد.

پیامد‌های ناخوشایند کودکان مبتلا به  ADHD:

نقص توجه-بیش‌فعالی باعث می‌شود که افراد در مقابل انفجار خشم، دلسردی، زورگویی، یک‌دندگی، نوسانات خلقی، و عدم اعتماد به نفس، آسیب‌پذیر باشند. در نتیجه، در درس و مدرسه موفقیت چندانی ندارند و درس نخواندنشان باعث کشمَکش آن‌ها با والدین و معلمان می‌شود. چون رفتارهای این افراد پیامدهای فراگیر دارند و بر بسیاری از جنبه‌های زندگی تاثیر می‌گذارند، اعضای خانواده فکر می‌کنند که این رفتارها عمدی، از روی لجبازی، و بی‌مسئولیتی است و این نوع طرز فکر باعث خشم و رنج آن‌ها (اعضای خانواده) می‌شود. کسانی که نشانه‌های بی‌توجهی بیشتری دارند، از لحاظ تحصیلی بیشتر رنج می‌برند. در عوض، افرادی که نشانه‌های بیش‌فعالی بیشتری دارند، بیشتر در معرض طرد از سوی دوستان و جراحات تصادفی قرار می‌گیرند.

به طور کلی، کودکان مبتلا به ADHD در دوست‌یابی و پیوستن به گروه‌های اجتماعی مشکل دارند، و علت اصلی این مشکل، رفتار پرخاشگرانه و اخلال‌گرانه آن‌هاست. در موقعیت‌های جدید (مثلا رفتن به مدرسه جدید)، کودکان مبتلا به ADHD تقریبا بلافاصله انگشت‌نما می‌شوند و مورد بی اعتنایی و طرد همسالان قرار می‌گیرند. این حالت تا حدی به دلیل پرخاشگری آن‌هاست ولی علت اصلی ممکن است این باشد که کودکان مبتلا به ADHD معمولا نمی‌توانند نیت همسالان خود را درک کنند و نمی‌توانند واکنش اجتماعی مناسب را در قالب رفتار مناسب انجام دهند.

علت‌های روانشناخی ADHD:

تعامل والد- فرزند

قبلا دیدیم که ADHD در خانواده‌ها جریان دارد و این پدیده می‌تواند معانی مختلفی داشته باشد. مثلا، به این معنا باشد که کودکان مبتلا به ADHD با والدینی بزرگ می‌شوند که آن‌ها نیز این اختلال را دارند و این باعث می‌شود که نشانه‌هایی که در اثر عوامل ژنتیک بوجود آمدند شدیدتر شوند.

تحقیقات نشان می‌دهد که پدران مبتلا به ADHD نسبت به پدران سالم ناکارآمدتر هستند (زیرا روش تربیتی آن‌ها ناکارآمد است و نقش سنتی پدران محافظه‌کار را بر عهده می‌گیرند). ناکارآمدی والدین رفتارهای اخلال‌گرانه کودکان را تشدید می‌کند.

بتلهایم عقیده داشت که علت ADHD این است که آمادگی ژنتیک برای ابتلا به آن با تربیتِ سخت‌گیرانه والدین همراه می‌شود. به اعتقاد او، والدین سخت‌گیر از رفتارهای اخلال‌گرانه و بیش‌فعالی فرزندان خسته می‌شوند و صبر و شکیبایی خود را از دست می‌دهند. به همین دلیل، در تربیت آن‌ها بیشتر سخت‌گیری می‌کنند و این باعث می‌شود که فرزندان لجبازی و نافرمانی بیشتری داشته باشند و در زمینه‌های بیشتری مقاومت و رفتار اخلال‌گرانه نشان دهند. به این ترتیب دور باطلی بوجود می‌آید که باعث سخت‌گیری بیش از پیش والدین و افزایش رفتارهای اخلال‌گرانه فرزندان مبتلا به ADHD  می‌شود.

بعضی از نظریه پردازان طرفدار رویکرد یادگیری اعتقاد دارند که کودکان مبتلا به ADHD رفتار تکانشگری و اخلال‌گرانه نشان می‌دهند که در اکثر موارد لازم می‌شود که والدین آن‌ها را کنترل کنند. در چنین شرایطی، توجه والدین به این رفتارها، نقش پاداش یا تقویت را ایفا می‌کند، و به این ترتیب باعث افزایش فراوانی و شدت همان رفتارها می‌شود. هر چند تعاملات والد- فرزندی می‌توانند نشانه‌های ADHD را تشدید کنند، هیچ شاهدی وجود ندارد که آن‌ها به تنهایی علت این نشانه‌ها هستند.

نقص در نظریه ذهن:

کودکان مبتلا به ADHD، در اکثر موارد، متوجه نیت دیگران نمی‌شوند. این واقعیت باعث شده است که بعضی نظریه پردازان اعتقاد پیدا کنند که کودکان مبتلا به ADHD در نظریه ذهن (که ذهن خوانی نیز نامیده می‌شود) نقص دارند. نظریه ذهن یعنی توانایی درک حالات ذهنی خود و دیگران، یا همان ذهن خوانی.

کشف نقص در نظریه ذهن بسیار آسان است، زیرا این کودکان، در مقابل همسالان و اعضای خانواده، تقریبا همیشه به شیوه‌ای اشتباه و نامناسب واکنش نشان می‌دهند. اما مطالعات مختلف نتوانسته‌اند متفق‌القول نشان دهند که بین عملکرد ضعیف در آزمون‌های نظریه ذهن و ADHD، ارتباط وجود دارد.

در کل در مورد سبب شناسی این اختلال، شواهد علمی قویا بر وجود زیربنایی زیست‌شناختی اشاره می‌کند. گستره علل، دربرگیرنده انتقال ژنتیکی، شخصیت و مزاج، عوامل پیش‌ و پس از تولد و تفاوت در ساختارهای مغزی و احتمالا تفاوت در وضعیت شیمیایی مغز است، که با عوامل محیطی در تعامل است.

به این ترتیب مشخص می‌شود که در ابتلا به ADHD، عوامل ارثی نقش مهمی دارند اما این عوامل باعث یک آسیب‌پذیری خاص می‌شوند که فقط به هنگام حضور بعضی عوامل محیطی خاص به ADHD تبدیل می‌شود.

عوامل بیولوژیکی در ایجاد ADHD نقش خاصی دارند، به ویژه عوامل ارثی.

درمان‌های مؤثر برای اختلال ADHD:

به دلیل تعداد و تنوع مشکلات کودکان با اختلال نقص توجه- بیش‌فعالی شیوه‌های درمانی متفاوتی برای درمان آن مورد استفاده قرار گرفته است. در بین شیوه‌های درمانی که برای بهبود این اختلال به کار گرفته شده دارو درمانی، رفتار درمانی و در نهایت شیوه‌های ترکیبی از سودمندی بیشتری برخوردار بوده است. گرچه درمان دارویی یکی از مؤثرترین و منحصر به فردترین درمان‌ها برای این اختلال شناخته شده است، اما عوارض جانبی داروها متخصصان را با شک و تردید مواجه کرده است. لذا، در میان روش‌هایی که برای طیف وسیع‌تری از رفتار هدف تاکید دارد، آموزش والدین مورد تاکید قرار می‌گیرد.

 آموزش والدین یک وجه مکمل از مداخله‌ها روان‌درمانی است، که در آن به والدین و دیگر مراقبان، فنون مقابله با مشکلات رفتاری کودکان را در خانه آموزش می‌دهند. در برنامه‌های آموزشی به والدین اطلاعات و شناخت کافی از اختلال ارائه  می‌شود و این اطلاعات سبب می‌شود تا والدین متقاعد شوند که رفتارهای نامعقولی که گاهی اوقات از فرزندانشان سر می‌زند ارادی و عمدی نیست. بخش عمده آموزش والدین مبنی بر کمک آن‌ها در یافتن مداخله‌های رفتاری قابل استفاده با تقویت مثبت است که باعث بهبود رفتارهای اجتماعی و تحصیلی کودکان دارای ADHD می‌شود.

کلام آخر:

اختلال نقص توجه- بیش‌فعالی ADHD از شایع‌ترین اختلال‌های رفتاری است، که در دوران کودکی شناخته شده است. دیدیم که با توجه به تاثیر زیاد ژنتیک در این اختلال، آگاهی و آموزش والدین بسیار مؤثر است. در اکثر بیماری‌‌های روانشناختی که دارو درمانی یک درمان اصلی محسوب می‌شود در کنارش روان‌درمانی هم تاکید می‌شود. که در مشکلات مربوط با کودکان بیشتر روی خانواده و تاثیر آن تاکید می‌شود.