دروغگویی

دروغ و دروغگویی، در همه جوامع، ادیان و فرهنگ‌ها مذموم است. شاید نتوان فرد یا جامعه‌ای را یافت که دروغگویی را تجربه نکرده باشد. اقدام برای کاهش دروغگویی در روابط اجتماعی نیازمند پاسخ دادن به پرسش‌هایی از این دست است؛ چرا افراد با وجود ناپسند بودن دروغ، مرتکب آن می‌شوند؟ دروغگویی چه هزینه‌های شناختی‌ای را به فرد دروغگو تحمیل می‌کند؟ بسترهای شکل‌گیری دروغ کدامند و چگونه می‌توان با دروغ مقابله کرد؟

تعریف دروغ از نظر کانت

در تعریف کانت، دروغ صرفا به عنوان گفته نادرست عمدی به شخص دیگر، مستلزم این شرط اضافی است که باید به دیگری آسیب برساند نیست، زیرا دروغ همیشه به دیگری آسیب می‌رساند. از نظر کانت هر که دروغ بگوید، هر اندازه هم که نیتش خیر باشد، می‌بایست پاسخگوی عواقب آن باشد. هر قدر هم که این عواقب پیش‌بینی ناپذیر باشد و حتی فرد در محکمه مدنی تاوان آن را بدهد.

انگیزه دروغگویی

با وجود ناپسند بودن دروغگویی، مطالعات تجربی حاکی از شیوع دروغگویی در روابط اجتماعی است. دی پاولو محقق برجسته در حوزه فریب و دروغ، در تحقیقی تجربی با نام {دروغگویی در زندگی روزمره} به این نتیجه دست یافت که افراد در طول روز یک یا دو دروغ می‌گویند. اما چرا افراد مرتکب دروغ می‌شوند؟ به تعبیر دیگر انگیزه افراد برای دروغگویی چیست؟

روانشناسان، در پاسخ به این پرسش، انگیزه‌های مختلفی را برای دروغگویی بیان کرده‌اند. عده‌ای انگیزه‌های دروغگویی را با توجه به دو نوع دروغ معطوف به منفعت خود و معطوف به منفعت دیگران دسته‌بندی کرده‌اند. افراد با انگیزه دستیابی به منافعی که دروغ برای خودشان یا دیگران دارند دروغ می‌گویند.

در تقسیم بندی دیگر، انگیزه‌های دروغگویی دستیابی به اهداف مادی یا اهداف روانشناختی است. اهداف مادی شامل به دست آوردن پول و منافع محسوس دیگری چون کسب شغل است و شماری از اهداف روانشناختی عبارتند از؛ دوری از خجالت یا مخالفت (دیگران)، ایجاد ذهنیت مثبت از خود برای دیگران و خدشه‌دار نکردن احساسات دیگران است. بر اساس تحقیق دی پاولو، دروغگویی برای اهداف روانشناختی بیش از دروغگویی برای اهداف مادی است.

نظریه‌های دیگر در مورد انگیزه دروغگویی

دروغ‌های اجتماعی

الدرت ریج، روانشناس اجتماعی و متخصص در موضوع فریب و دروغ، به گانه دیگری در انگیزه فریب اشاره می‌کند. آن دستیابی به منفعت و جلوگیری از ضرر است. افراد یا برای دست یافتن به منفعت خاص یا برای نجات از آسیب یا عقوبت مرتکب دروغ می‌شوند.

 او از دروغ دیگری به نام (دروغ‌های اجتماعی) نیز سخن می‌گوید؛ این دروغ‌ها که با حسن‌نیت گفته می‌شوند، زندگی اجتماعی را از حالت خشکی و انعطاف ناپذیری خارج می‌کنند و به نفع گوینده و شنونده هستند.  

دروغ اجتماعی ریج را می‌توان تعبیر دیگری از (دروغ‌های سفید) دانست. دروغ‌های سفید دروغ‌های بی ضرری هستند که در مراودات اجتماعی با انگیزه روان کردن روابط گفته می‌شوند.

تعارفات و دورغ‌های مودبانه، دروغ‌هایی که افراد هنگام مواجهه با سلایق و انتخاب‌های دیگران می‌گویند، از جماه چنین دروغ‌هایی است.

 دروغ‌های جامعه گرایانه‌

طبق دسته‌بندی دیگر، دروغ‌های جامعه گرایانه در برابر دروغ‌های جامعه ستیزانه قرار می‌گیرند. دروغ‌های جامعه ستیزانه خودخواهانه‌اند؛ یعنی دروغگو فقط نفع خود را به رغم آسیبی که ممکن است به دیگری وارد کند در نظر دارد، اما دروغ‌های جامعه گرایانه با حسن‌نیت و انگیزه منفعت دیگری یا منفعت دروغگو و شنونده گفته می‌شوند. دروغ‌های اجتماعی ریج را می‌توان تعبیر دیگری از دروغ‌های جامعه‌گرایانه دانست.

بسترهای دروغگویی

بسترهای دروغگویی را می‌توان یکی از مهم‌ترین موضوعات مطالعه در زمینه روانشناسی اخلاق دروغگویی دانست. مقصود از بسترهای دروغگویی، عوامل روانشناختی و اجتماعی مختلف مانند خلاقیت بیشتر، هوش اجتماعی و هوش هیجانی بیشتر و خودپنداره غلط و تاثیرپذیری از دیگران است که باعث می‌شوند، افرادی که دارای این ویژگی‌های هستند، زمینه دروغگویی بیشتری داشته باشند.

مطالعات تجربی نشان‌دهنده این است که برای مثال برخورداری از خلاقیت بیشتر، بستر مناسب‌تری برای دروغگویی فراهم می‌کند. فرد خلاق در مواردی که  مسئله خاصی از ابهام ویژه‌ه‌ای برخوردار است، از خلاقیت خود برای توجیه رفتار غیرصادقانه‌اش بهره می‌برد.

تفاوت انگیزه دروغگویی با بستر دروغگویی

گاهی ممکن است در جایی انگیزه کافی برای دروغگویی وجود داشته باشد، اما زمینه و بستر دروغگویی فراهم نباشد یا بستر دروغگویی فراهم باشد، اما انگیزه کافی انگیزه کافی برای دروغگویی موجود نباشد. در هر حال، بسترهای دروغگویی وضعیتی را فراهم می‌کنند که امکان دروغگویی افراد را می‌افزاید. این بسترها به طور خودآگاه و ناخود‌آگاه بر فرد تاثیر گذارند و بی توجهی به این بسترها که به شیب‌های لغزنده می‌مانند، فرد را به وادی بی صداقتی و دروغگویی سوق می‌دهند.

دروغگویی در روابط زناشویی

دروغگویی در روابط زناشویی یکی از مشکلات شایع زوج‌ها در دنیای امروزی است. زوجین در مراودات روزمره‌شان با دلایل و انگیزه‌های بسیار دروغ می‌گویند. در بسیاری از جوامع از جمله جامعه ما حساسیت اجتماعی چندانی نسبت به دروغگویی و رواج آن وجود ندارد. اگر معیار انحراف اجتماعی، تحمل ناپذیر بودن آن از سوی جامعه قمداد شود، در این صورت به نظر می‌رسد، جامعه به راحتی دروغگویی را می‌پذیرد و چندان در این مورد حساسیتی نشان نمی‌دهد.

پدیده دروغگویی در جامعه ما نیز مانند جوامع دیگر رواج دارد. دروغگویی ممکن است در زنجیره‌ای از تباهی اخلاقی، مانند خیانت، دورویی، تهمت، غیبت و فریبکاری حضور داشته باشد. این تباهی‌های اخلاقی خود مغلول بسیاری از شرایط بغرنج اجتماعی دیگرند.

دروغگویی همسران به یکدیگر منجر به بی اعتمادی، شک و بدگمانی و ایجاد سوظن بین زن و شوهر می‌گردد و روابط بین همسران را مختل می‌کند.

بررسی تحول درک مفهوم دروغ در حوزه روانشناسی

در مقاله‌ای با عنوان “دروغ ( بررسی عوامل مؤثر بر دروغگویی) دروغگویی را از نظر لغوی به معنای کتمان واقعیت و بیان سخنی تعریف می‌کند که واقعیت خارجی برای گوینده ندارد. طوسی در این مقاله به عوامل مؤثر بر دروغگویی کودکان و بزرگسالان جداگانه توجه می‌کند و سپس شیوه‌های شناخت عوامل دروغ‌گویی و همچنین پیش‌گیری و درمان آن را ارائه می‌کند. در دروغ‌گویی کودکان، والدین و مربیان باید توجه داشته باشند که لازم است تغییراتی در رفتار و کیفیت ارتباط آن‌ها با کودکان صورت گیرد تا به تدریج از شدت این رفتار کاسته شود و از بین برود. دروغ‌گویی بزرگسالان نمونه‌ای از انعکاس و تجلی سیر قهقهرایی آن‌ها به مرحله کودکی است و جامعه دروغ‌گو جامعه‌ای است نابالغ و فروافتاده و دچار ناایمنی.

کلام آخر

در همه جوامع انسانی و در همه سطوح و زمان‌ها ما با اشکال مختلف دروغ با شدت و ضعف‌های مختلف سر وکار داریم. دروغ می‌تواند از نوعی تحریف تعمدی و کاملا زیان‌آور تا نوعی عدم شفافیت یا تغییر اندک واقعیت با تغییر چارچوب‌های آن گسترده باشد، بنابراین نمی‌توان برای آن حد و مرز دقیقی تعیین کرد. وقتی که شخصی به دروغ متوسل می‌شود، دروغ را نه برای دوری از زندگی روزمره داشتن با مردم، بلکه برای تداوم آن می‌گوید. به عبارتی فرد در راستای امنیت بنیادین وجودی در زندگی روزمره است که دروغ را برمی‌گزیند.