بازی درمانی

بازی درمانی به عنوان یک ارتباط بین فردی پویا بین کودک و یک درمانگر آموزش دیده توصیف می‌شود که رشد یک ارتباط امن را برای کودک تسهیل می‌نماید تا کودک به طور کامل خود را بیان کند. بازی درمانی، برنامه درمانی جایگزین مناسبی برای دامنه وسیعی از مشکلات روانشناختی کودکان و نوجوانان است که در دامنه سنی ۳ تا ۱۶ سال قرار دارند. این برنامه درمانی توسط روانشناسان و پژوهشگران مختلف طی چندین دهه برای درمان طیف وسیعی از اختلالات و مشکلات استفاده شده و اثر بخشی آن نشان داده شده است. از طریق بازی درمانی، کودک می‌تواند مهارت‌های مهار خود را بهتر فراگیرد.

در اکثر برنامه‌های بازی درمانی تأکید همه جانبه‌ای بر شرایط و موقعیت خود کودک، خانواده، محیط زندگی، ارضای نیازهای اساسی کودک، توجه به دنیای پدیداری کودک، مدرسه، مداخلات کلاسی لازم، آموزش مهارت‌های اجتماعی و غیره وجود ندارد. این در حالی است که دو برنامه بازی درمانی (اکوسیستمیک و کوتاه مدت) سعی بر آن است که به تمامی موارد مذکور در فرایند درمان پرداخته شود.

انواع بازی درمانی

اکوسیستمیک

یکی از انواع بازی درمانی، بازی درمانی اکوسیستمیک است. بازی درمانی اکوسیستمیک یک نظریه سیستم‌های پیچیده است که بر کلیت یا الگوی روابط بین ارگانیزم (در اینجا به معنی کودک است) و محیطش متمرکز است. به طور کلی درمانگر ناچار است که سیستم‌های چندگانه‌های که کودک جزئی از آن است از نقطه آغاز تا پایان را مد نظر قرار دهد. به علاوه این سیستمها محدود به سیستم های خانوادگی و فرهنگی – اجتماعی نیست بلکه شامل سیستم های فردی مانند سیستم های زیستی عصبی، بازنمودی (معانی روانی) و سیستم‌های زمانی (فرایندهای ریشه‌ای و تاریخی) نیز هست. بازی درمانی اکوسیستمیک از یک مدل ترکیبی شامل مفاهیم علم زیست‌شناسی، مدل‌های چندگانه روان‌درمانی کودک و نظریه رشدی ناشی شده است که به شکل یک نظریه جامع و دیدگاه درمانی یکپارچه شده است.

بنابراین به طور خلاصه می‌توان گفت، بازی درمانی اکوسیستمیک (زوجی، خانوادگی، اجتماعی و سایر سیستم‌ها و بافتی (فراسیستم‌های اجتماعی فرهنگی) به منظور ایجاد بهترین درک از عملکرد کودک در دنیای اکوسیستمی‌اش، دیده شود.

کوتاه مدت

در بازی درمانی کوتاه مدت همواره تأکید و توجه بر کودک، والدین، معلمان و محیط کودک وجود دارد به طوری که والدین جزئی اساسی در روند درمان به حساب می‌آیند و بخشی از جلسات درمان با مشارکت آن‌ها صورت می‌گیرد. به علاوه در صورت لزوم معلمان و کارکنان مدرسه نیز در فرایند درمان وارد می‌شوند تا کارایی درمان حداکثر شود.

گروهی

بازی درمانی گروهی پیوند طبیعی دو درمان مؤثر است. بازی درمانی گروهی برای کودکان فرآیند روان اجتماعی برای رشد و برای یادگیری در مورد خودشان و دیگران فراهم می‌آورند. ترکیب بازی درمانی و گروه درمانی، بازی درمانی گروهی یک فرایند روانشناختی و اجتماعی است که در آن کودکان از طریق ارتباط با یکدیگر در اتاق بازی مواردی را در مورد خودشان یاد می‌گیرند. بازی درمانی گروهی برای درمانگر فرصتی را فراهم می‌کند که به کودکان کمک کنند تا یاد بگیرند که تعارضات را حل نمایند. اهداف کلی از مداخله بازی درمانی گروهی کودکان محور، کمک به مشارکت یادگیری، خود مهارگری، مسئولیت، ابراز احساسات، احترام گذاشتن، پذیرفتن خود و دیگران و بهبود رفتارهایی چون مهارت‌های اجتماعی، عزت‌نفس و کاهش افسردگی است.

بازی درمانی آدلری

بازی درمانی آدلری مبتنی بر نظریه آدلر است و تری کاتمن آن را گسترش داده است. یکی از مفاهیم مهم در نظریه آدلر سبک زندگی است. سبک زندگی به‌وجود‌آورنده رفتار فرد است و به الگوی باورها و هدف‌ها که فرد برای برقراری ارتباط با دیگران و اندازه‌گیری ارزش خود استفاده می‌کند، اشاره دارد.

در بازی درمانی آدلری بازی درمانگر تکنیک‌های بازی را به کار می‌برد تا اطلاعاتی درباره سبک زندگی کودک گردآوری کند و به کودک کمک کند بفهمد چگونه عقاید غلط باعث از بین رفتن توانایی او برای ارتباط موفق، رفتار اجتماعی مناسب و ایجاد تصویر مثبت از خودش می‌شود. بازی درمانگر به کودک کمک می‌کند باورهای غلط را دوباره ارزیابی کند و درباره خودش و دیگران و جهان اطرافش نتیجه‌گیری سازنده‌ای داشته باشد.

تأثیر بازی درمانی بر اختلال اضطراب جدایی کودکان

خصوصیت اصلی اختلال اضطراب جدایی، اضطراب شدیدی است که هنگام جدایی از والدین، خانه یا سایر محیط‌های آشنا ظاهر می‌شود. ناراحتی کودک بیش از آن است که به طور طبیعی با توجه به سطح رشد او انتظار می‌رود و با اختلال دیگری قابل توجه نیست. کودکان مبتلا از این می‌ترسند که یکی از افراد نزدیکشان در غیاب آن‌ها دچار صدمه شده و یا به هنگام دوری از مراقبین مهمشان اتفاق وحشتناکی برای آن‌ها رخ دهد. بسیاری از این کودکان نگرانند که خود یا والدینشان دچار تصادف شده و بیمار شوند. ترس از گم شدن، دزدیده شدن و هرگز دوباره پدر و مادر را ندیدن شایع است.

 بازی درمانی یک شیوه مؤثر برای کاهش اضطراب کودکان در طول زمان است. بازی باعث ارتباط افکار درونی کودک با دنیای خارجی او می‌شود و باعث می‌شود که کودک بتواند اشیای خارجی را تحت مهار خود در آورد، به کودک اجازه می‌دهد تا تجربیات خود، افکار، احساسات و تمایلاتی که برای او تهدید کننده هستند را نشان دهد و یک روش صحیح و درست در درمان کودک است زیرا کودکان اغلب در بیان شفاهی احساساتشان دچار مشکل هستند. از طریق بازی، کودکان می‌توانند موانعشان را کاهش داده و بهتر، احساساتشان را نشان دهند.

تأثیر بازی درمانی بر علائم لجبازی- نافرمانی کودکان

 اختلال لجبازی – نافرمانی (بی‌اعتنایی مقابله‌ای) که در کودکان ۳ الی ۱۷ ساله به دفعات گزارش شده است، با یک الگوی در حال پیشرفت از عدم همکاری، مشاجره، حاضرجوابی، نافرمانی و رفتار خصمانه در مقابل مظهرهای قدرت (والدین، معلم و سایر بزرگسالان) شکل می‌گیرد که به طور جدی با عملکرد روزانه کودک تداخل دارد واین علائم ممکن است در خانه یا مدرسه بسیار قابل توجه‌تر باشد. صرف نظر از تأثیری که این اختلال بر مسائل اجتماعی و تحصیلی و ارتباط با اعضای خانواده می‌گذارد، چنانچه بدون درمان رها شود در بیش از ۷۵ درصد موارد به اختلال سلوک و اختلال ضد اجتماعی و دیگر آسیب‌های روانی بزرگسالان که مرتبط با پرخاشگری و خشونت هستند تبدیل می‌شود.

با توجه به آنچه که گفته شد توجه بسیاری از پژوهشگران به روش‌های درمانی این اختلال جلب شده. یکی از روش‌های مداخله‌ روانشناختی کودک، بازی درمانی است که در دنیای امروزی تجلی پیدا کرده است و به طور روز افزون از آن استفاده می‌شود. از جمله رویکردهای مؤثر بازی درمانی، رویکرد شناختی – رفتاری است. در این رویکرد همانند درمان بزرگسالان، بر تأثیر باورها بر نگرش‌های ناسازگارانه یا ناکارآمد تأکید می‌شود. درمانگر به کودک کمک می‌کند تا شناخت‌های خود را شناسایی و اصلاح کند و یا آن‌ها را بسازد، او علاوه بر کمک کردن به کودک در شناسایی تحریف‌های شناختی خود، به او یاد می‌دهد که این تفکر ناسازگارانه را با تفکر سازگارانه تعویض نماید.

تأثیر بازی درمانی خانواده محور بر کاهش مشکلات رفتاری کودکان

مشکلات رفتاری شامل مشکلات بیرونی (مانند بیش فعالی، قانون شکنی، پرخاشگری) و مشکلات درونی (مانند اضطراب، کناره گیری و افسردگی) یکی از شایع‌ترین مسائل مربوط به سلامت روان در دوران کودکی است.

این روش از روش‌هایی است که به لحاظ تربیتی، درمانی، آموزشی و به ویژه کاهش مشکلات رفتاری و ارتباط دنیای درونی و بیرونی کودک ارزش زیادی دارد.

جوهره اصلی در رویکرد خانواده محور این است که خانواده را در تصمیم‌گیری دخیل کرده و ارتباط دو طرفه بین خانواده و درمانگر ایجاد کند. روش بازی درمانی خانواده محور بر مسائل ارتباطی مثل لذت مشترک، ارتباط دو طرفه، صمیمی بودن، ایجاد حلقه‌های ارتباطی بین والد و فرزند و گسترش آن و همچنین مشاهده آن در رابطه والد و فرزند و اصلاح آن می‌تواند باعث بروز پیامدهای مثبتی مانند کاهش مشکلات رفتاری شود. همچنین این روش می‌تواند باعث توجه والدین به تفاوت‌های فردی کودک شود و زمینه را برای تحریک متناسب با نیاز کودک فراهم کند.

کلام آخر

پرکاربردترین روش‌های مداخله در کودکان، بازی درمانی است. از دلایل موفقیت این روش، عدم نیاز به تفکر انتزاعی و مهارت‌های کلامی بالا در بروز رفتار است. بازی، دنیای طبیعی کودک است. کودک در بازی درباره خود، دیگران و دنیای اطرافش یاد می‌گیرد. اسباب بازی‌ها، کلمات کودک و بازی زبان کودک‌اند. بازی توانایی‌های کودک را برای رشد مهارت‌هایی که باعث احساس شایستگی و کفایت می‌شوند، تسهیل می‌کند.